Profesör Kani IŞIK'ın BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK konu çalışmasını TEMA Kütüphanesinden sunuyoruz:
...... ...... . . . ... . ..... .. . .. .......
1. GİRİŞ--Önce yerimizi bilelim. Biz neredeyiz?
Geliniz; oturduğumuz yerde küçük bir hayal kurup, büyük bir gerçeği görelim. Bir an için kendimizi bir astronot yerine koyalım. Az sonra bir uzay aracıyla, yer ötesine bir seyahata çıkacağız. Aracımızın uyarı ışıkları “mükemmel” işaretleri veriyor. Sistemin her parçası görevini yapıyor. Sistem sağlam. Üç, iki, bir... Uzaya fırlatılıyoruz. Yerküresinden hızla ayrılıyoruz. Uzaklaştıkça, önce doğduğumuz kentin, sonra da yaşadığımız ülkenin yerini seçmeye çalışıyoruz. Uzaklaştıkça, onlar küçülüyor ve gözden kayboluyor.
Kıtaları zor ayırdediyorsunuz. Sonra, bakış açınız genişliyor. Uzayın
derinliklerinde Güneş Sistemi’ndeki gezegenleri görüyorsunuz. İşte Mars. Venüs taa orada.
ay yolculuğuna çıkmadan önce olduğu gibi sadece köyümüzün, kentimizin, ülkemizin
bulunduğu yer olarak bakmıyoruz. Oraya, tüm insanların ve tüm canlıların yaşadığı doğa ana
olarak bakıyoruz. Yaklaştıkça onu daha çok seviyoruz. Tüm canlılar, tüm biyolojik çeşitlilik,
bu küreyi dıştan çevreleyen ve biyosfer adı verilen çok ince bir tabakanın içine sıkışmış
durumda
Canlıların yaşam alanı.
Canlıların büyük bölümü, yeryüzünü dıştan saran ve
biyosfer adı verilen tabakanın sadece 127 m. kalınlığında olan bir bölümde
yaşayabiliyorlar.
Çevrenizi dikkatle inceleyince göreceksiniz: topraktaki canlıların büyük bir bölümü,
toprak yüzeyinde ve toprak yüzeyinden itibaren yaklaşık 40 cm. kadar olan bir derinlik
tabakasında yaşarlar. Toprağın daha derinlerine indikçe, oralarda yaşayan canlı sayısı gittikçe
azalır. Yapılan araştırmalar, toprak yüzeyinden itibaren en fazla yaklaşık 10 metre derinliğe
kadar canlı bulunabildiğini göstermiştir. Deniz ve göllerde de canlıların büyük bir bölümü,
derinlerde değil, su yüzeyine yakın, yine 10 metre kalınlığındaki bir tabaka içinde
yaşamaktadır.
Aynı şekilde, canlıların büyük bir bölümü de toprak yüzeyinde ve toprak yüzeyinden
itibaren yaklaşık 117 metre yüksekliğe kadar yaşarlar (En uzun boylu ağaç, U.S.A’da
Kaliforniya eyaletinde yetişen sahil sekoyası türüne ait bir bireydir ve boyu 117 metredir.).
Bundan daha yükseklerde geçici olarak yaşayan kuş, bakteri, virüs vb. canlı ve canlı
dokularına rastlanabilir. Ancak onların sayısı hem çok azdır; hem de onlar geçici olarak ve
bazı hava akımları etkisiyle oralarda bulunurlar.
Yukarıdaki iki paragrafta belirtilen bilgileri özetlersek, yeryüzündeki canlıların büyük
bir bölümü toprak yüzeyinden 10 metre derinlik ile yine toprak yüzeyinden 117 metre
yükseklik arasında kalan 127 metre kalınlığındaki bir tabaka içinde yaşamaktadır. Yerküresini
çepeçevre kuşatan bu tabakaya biyosfer adı verilir.
Yüz metre çapı olan kocaman bir karpuz düşününüz. Bu karpuzun en dışında 1mm
kalınlığında ince bir yeşil tabaka vardır. Ufak bir tırnak darbesiyle bu tabakayı kaldırırsanız,
hemen altından beyaz bir tabaka çıkar. Daha içerlere giderseniz kıpkırmızı bir tabaka ile
karşılaşırsınız. İşte yerküresi de, 100 metre çapında kocaman bir karpuz misali, yalnızca en
dışındaki 1 mm kalınlığındaki bir tabakada canlı barındırabilmektedir. Yani, yerküresi çapının
yalnızca yüz binde biri kadar bir kalınlıkta yaşam vardır (Yani, 127 m/12700 km=1/100.000).
Başka bir deyişle, bizim koca dünya dediğimiz ve uçsuz bucaksız sandığımız yerküresinin
kalınlığının sadece yüz binde biri kadar bir kalınlık, canlıların yaşayabilmesi için uygun. Geri
kalan kısım, canlıların işine yaramıyor. Biraz derinlere gidince anaç kayalara, daha da
derinlere gidince kıpkırmızı, fokur fokur yanıp kaynayan mağma tabakasına rastlıyorsunuz.
Biyosfer tabakasında, değişik habitatlar var; milyonlarca çeşit canlı türü var. Üstelik,
bu ince film yüzeyinin %70’i sularla, bir bölümü çöllerle, diğer bir bölümü de buzullarla
kaplı. Geri kalan küçücük mekanı, milyonlarca çeşit canlı, birbirine bağımlı olarak birlikte
paylaşmakta. Onlardan biri de biziz: İnsan türü. Diğer canlılar arasına sadece yüz bin yıl
kadar önce geldik. Onların çoğu, bizden çok daha önceleri oradaydılar... Hepsi farklı farklı,
hepsi çeşit, çeşit.
Neden Çeşitlilik?
Toplumların hem kültürel hem de ekonomik gelişim süreci içinde, çeşitlilik, insan
yaşamında önemli bir yere sahip olmuştur. Avcılık ve toplayıcılıkla geçinen ilkel toplumlarda,
kabilenin avcı üyeleri, günlerce süren avcılık seferlerine çıkarlardı. Her avcılık seferinden
sonra, önceden avlamayı düşündükleri belirli av hayvanları ile değil, avlayabildikleri çeşitli av
hayvanları ile geri gelirlerdi. Toplayıcı üyeler, istedikleri yabani sebze ve meyvelerle değil,
ormanda, vadide, dere kenarlarında bulabildikleri yabani meyve, yumru, soğan, filiz ve
yapraklarla geri dönerlerdi. İlkel bir toplum bile olsalar çeşitlilik, onların yaşamlarının önemli
bir parçası olmuştur.
Hayvancılıkla geçinen göçebe toplumlarında, toplum üyeleri, tek bir hayvan türüne
bağlı kalmamışlardır. Geçimlerini sağlamak için değişik evcil hayvanları, değişik sayı ve
oranlarda yetiştirmişler; değişik zamanlarda, onlardan değişik ürünler almışlardır. Göçebe
toplumları, bütün yıl boyunca tek bir ekosisteme bağlı kalmamışlar; yılın değişik
mevsimlerine bağlı olarak, değişik doğal ortamlara göç etmişler, bir yerden başka bir yere
taşınmışlardır. Göçebe toplumlarının yaşamlarında çeşitlilik önemli bir yer tutmuştur.
Yerleşik düzene geçen ve çiftçilikle geçinen toplumlar, yaptıkları tarımsal
uygulamalarda tek bir tarım ürününe bağımlı kalmamışlardır. Ortalama bir çiftçi, tarlasında
tek bir bitki türünü değil, küçük ölçekte de olsa, değişik türleri yan yana, bir arada
yetiştirmiştir. Onlardan biri ürün vermezse, ötekinden ürün alma şansına sahip olmuştur.
Modern büyük çiftlikler, yalnızca tek bir ürünü değil, işletmesinin bütünlüğü içinde değişik
ürünleri yetiştirmeyi tercih etmektedir. Çiftçi ürün veren çeşit çeşit canlıyı, yan yana veya bir
arada yetiştirmekle, garantiyi çeşitlilikte bulmaktadır.
Sermaye piyasasında bir yatırımcı, sermayesini tek bir işletme şekline ya da tek bir fona
yatırmamaktadır. Sermayedar, parasının hepsini tehlikeye atmamak için bir kısmını farklı
dövizlere, bir kısmını da değişik fonlara yatırmaktadır. Borsada, tek bir hisse senedini almayı
değil, farklı hisse senetlerinden değişik oranlarda pay almayı daha emniyetli bulmaktadır.
Sermaye sahibi, parası için güveni, yatırımlarını çeşit çeşit alanlara yaparak, çeşitlilikte
bulmaktadır.
Tek bir bireyi ele alırsak, çeşitli yetenekleri olan, bu yeteneklerini değişik etkinlikler
içinde değerlendiren, farklı dilleri konuşup, farklı kültürleri anlayabilen bir insan, buna benzer
çeşitli özellikleri taşımayan başka bir insana göre, genelde daha başarılı ve daha uyumlu
olmaktadır. Çeşitlilik kişiye güç, güven ve seçenekler sunmaktadır.
Özet olarak belirtilirse, ister kültürel, ister ekonomik, isterse ekolojik boyutuyla olsun,
çeşitlilik bir sisteme direnç ve istikrar sağlayan, tat ve çeşni katan, ona renk ve güzellik veren,
sisteme güç ve canlılık kazandıran dinamik bir özelliktir. Biyolojik çeşitlilik ya da kısaca
biyoçeşitlilik de, çevremizdeki ekolojik sistemlere ve çevre sağlığına, aynı olumlu değerleri
kazandırmaktadır.
2. BİYOÇEŞİTLİLİK NEDİR?
Biyoçeşitlilik, bir bölgedeki genlerin, türlerin, ekosistemlerin ve ekolojik olayların
oluşturduğu bir bütündür. Başka bir deyişle biyoçeşitlilik, bir bölgedeki genlerin, bu genleri
taşıyan türlerin, bu türleri barındıran ekosistemlerin ve bunları birbirine bağlayan olayların
(süreçlerin) tamamını kapsar. Bu durumda bir ekosistemdeki biyoçeşitlilik, dört ana bölümden
oluşmaktadır:
1) Genetik çeşitlilik,
2) Tür çeşitliliği,
3) Ekosistem çeşitliliği,
4) Ekolojik olaylar (prosesler) çeşitliliği.
Birçok kişi, biyolojik çeşitlilik deyince yalnızca tür çeşitliliğini anlamaktadır. Oysa
biyoçeşitliliğin boyutları içinde, türleri içinde barındıran ekosistem çeşitliliği ile, türlerin
içinde yer alan genetik çeşitlilik de vardır. Ayrıca, bunların kendileri ve birbirleri arasındaki
sonsuz çeşitteki ekolojik olaylar dizisi, biyoçeşitliliğin gözle görünmeyen, fakat sistem
açısından çok önemli olan “işlevsel boyutunu” meydana getirmektedir.
Sadece tür çeşitliliğini dikkate alan ve bu yüzden sınırlı bir kapsama indirgenmiş olan
biyoçeşitlilik kavramı, canlı kaynakların sürdürülebilirlik ilkesi açısından eksik bir kavram
olur. Örneğin bir botanik bahçesini ya da bir hayvanat bahçesini insan eliyle yapılmış ve her
biri kendi içinde binlerce türü barındırabilen birer yapay ekosistem olarak düşünebiliriz. Eğer,
bir ekosistemde yaşayan canlıların kendi aralarında ve ayrıca canlılar ile cansızlar
arasında, durmadan süregelen çeşitli doğal etkileşimler yoksa, oradaki canlıların nesli,
bir kaç kuşak içinde yok olmaya mahkumdur. Nitekim, botanik ya da hayvanat
bahçelerindeki birlerce tür, tek bir türe, yani onlara bakan insan türüne bağımlıdır. Bu türler,
insan türünün bakımına bağlı olarak orada, ancak bireysel yaşamlarını sürdürebilmektedir.
Ayrıca, eğer bir tür içinde genetik çeşitlilik yoksa, o tür bir kaç nesil içinde yok
olacaktır. Bir tür içindeki genlerin çeşitliliği, özellikle omurgalı hayvanlarda ve çiçekli
bitkilerde o türün neslinin sürdürülebilmesi açısından, biyolojik çeşitliliğin kaçınılmaz bir
parçası olmaktadır.
Sistem Nedir?
Biyoçeşitliliğin parçalarından biri olan ekosistem çeşitliliğine geçmeden önce, sistem
kavramını kısaca görelim. Aslında bu kavram, bize hiç de yabancı değildir. İlkokul
çağlarından beri, sindirim sistemi, dolaşım sistemi, boşaltım sistemi gibi, vücudumuzda yer
alan değişik sistemler hakkında, değişik boyutlarda bilgi ediniriz. Günlük yaşamımızda
“Sistem çalışmıyor!”, “Sistem durdu!”, “Sistemin parçaları aşınmış!” gibi deyimleri sık sık
kullanırız. Bir makinenin, bir fabrikanın, ya da toplumdaki düzenin iyi işleyip işlemediği
hakkında, değerlendirmeler yaparken “Sistem iyi!” ya da “Sistem bozuk” gibi sözcükler
kullanırız. Öyleyse, nedir bu sistem denilen şey?
Sistem, birbirine bağımlı değişik parçalardan oluşan, parçaları arasında bir eşgüdüm ve
işbirliği bulunan, bu işbirliğinde her parçanın belirli bir işlevi olan ve belirli bir görevi yerine
getiren bir bütündür.
Bir sistemin parçaları arasında, uzun süreli etkileşimlere, deneyimlere ve evrimleşmeye
dayalı, vazgeçilmez bir düzen ve uyum vardır. Sistemin işlemesi için, sistemdeki parçaların
katkı dereceleri farklı olabilir. Fakat uzun süreli evrimleşmeye bağlı olarak, her parçanın,
sistemin etkin ve düzgün çalışabilmesi için belirli bir görevi ve işlevi bulunur.
Sistemin parçaları, kendilerine düşen görevleri her zaman aynı anda değil de, farklı
zamanlarda ve farklı koşullarda yerine getirebilirler. Örneğin, arabanızın krikosu, sadece
arabanızın lastiği patladığı zaman kullanılır. Ama, hedefinize doğru yüzlerce km. yol alırken,
sistem içinde onun hiç bir görevi olmadığını düşünebilirsiniz. İnsan vücudundaki bağışıklık
sistemi, hastalık yapabilen mikroplar saldırdığı zaman devreye girer; daha önce hiç bir işlev
yapmazken, o özel durumda, belki de hayatınızı kurtaran bir işlevi yerine getirirler. Tarım
ekosistemindeki yılanların, tarla ve çalılıklarda ne derece önemli bir görev yaptıklarını, tarla
farelerinin istilası oluncaya kadar göremezsiniz.
Sistemin parçalarından herhangi biri bozulursa, ya da sistem dışına çıkarılırsa, sistem
verimli çalışamaz. Çok geçmeden sistem bozulur ve durur. Sistemin bütünü durunca, geri
kalan sağlam parçalar kendi başlarına sistemi çalıştıramazlar. Sistem, yok olmaya
mahkumdur. Örneğin, sindirim sisteminizde pankreasın salgıladığı insülin hormonu
ayarlanamazsa, önce şeker hastalığına yakalanırsınız. Onun sonucunda, diğer organlarınız ne
kadar sağlam olursa olsun, vücut değişik işlevsel bozukluklar sergiler. Arabanızın buji
başlığını yerinden çıkarıp başka bir yere takarsanız, sistem çalışmaz.
Bu temel kurallar, her düzeydeki sistem için geçerlidir. Ayrıca bu kurallar, bir sistemin
içindeki her alt sistem ya da her parça için de geçerlidir. Bozulan ekosistemlerin bir parçası
olan insan türü, bu temel kurallardan muaf değildir.
3. BİYOÇEŞİTLİLİĞİN BİLEŞENLERİ
3.1. Ekosistem Çeşitliliği
Ekosistem, kısaca doğa parçası demektir. Parçanın sınırları amaca göre değişebilir.
Örneğin, yerküresi gezegeninin bütünü bir ekosistem olarak ele alınabildiği gibi, onun bir
kıtası, bir kıtadaki bir bölge, bir bölgedeki akarsu havzası, bir denizin herhangi bir kesiti, bir
kent, bir köy, bir çiftlik, bir havuz, hatta bir evin içindeki küçük bir akvaryum da birer
ekosistem olarak ele alınabilir. Bunların bir bölümü oldukça doğal, bir bölümü de insan
etmeni tarafından değişik derecelerde değiştirilmiş yapay ekosistemlerdir (Şekil 2).
Şekil 2. Ekosistem çeşitleri.
Ekosistemler, ister tüm yerküresi kadar büyük, isterse bir akvaryum kadar küçük
olsun, adı üstünde, bir sistemdir. Her ekosistem, yukarda açıklandığı gibi bir sistem özelliği
gösterir. Her sistemde olduğu gibi, ekosistemin de belirli parçaları vardır. Bu parçaların bir
bölümü canlı, diğer bir bölümü de cansız varlıklardır
Canlıların da bir bölümü üretici, bir bölümü tüketicidir. Mantarlar hariç, bitki türleri
genel olarak üreticidir. Hayvan türleri ekosistemin tüketici parçalarıdır. Mikroorganizmalar
ise, ekosistemde boylarından büyük işler yaparlar. Onlar, ayrıştırıcıdır. Bitki ve hayvan atık
ve artıklarını ayrıştırarak, ekosisteme geri kazandırırlar. Atık ve artık maddeleri, ekosistemde,
üreticiler tarafından tekrar kullanılabilecek hale getirirler. Ayrıştırıcılar olmasaydı, bir
hesaba göre tüm yeryüzü 100 m kalınlığında bir çöp tabakasıyla kaplı olurdu.
Şekil 3. Ekosistemin unsurları.
3.1.1. Ekosistem Çeşitliliği Nasıl Ortaya Çıkar?
Ekosistem çeşitliliği biyoçeşitliliğin birinci öğesidir. Ekosistem çeşitliliği, ilgili
ekosistemi oluşturan çeşitli parçaların, yer ve zaman içinde gösterdikleri değişimlere bağlı
olarak, onların bir fonksiyonu şeklinde ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle, yeryüzü üzerinde
değişik ekosistem tipleri vardır
Yine bu etkenlere bağlı olarak, bir ekosistem içinde
farklı habitat çeşitliliği görülür. Örneğin, yükseltinin düşük ve iklimin yağışlı olduğu
bölgelerde deniz, göl veya akarsu gibi sulak ekosistemler hakimdir. Uygun iklim ve uygun
Doğal Ekosistem Yapay Ekosistem
toprak koşullarının egemen olduğu ortamlarda orman ekosistemlerini görürsünüz.
Ormanlarla kaplı olan sağlıklı bir ekosistem, bitki örtüsü tahrip edildiği taktirde oradaki
toprakların erozyon yoluyla kaybolması ile, zaman içinde önce bozkır, sonra da çöl
ekosistemi haline dönüşebilir. Yağışın, suyun ve üretici konumundaki bitki örtüsünün yeterli
ölçüde bulunmadığı ortamlarda çöl ekosistemi egemen olur.
Yeryüzü ekosistemleri içinde en çeşitli, en dengeli, en düzenli, en istikrarlı ve en
sağlıklı ekosistemler orman ekosistemleridir. Orman ekosistemleri kendi kendine yeterli ve
bağımsız ekosistemlerdir. Orada yaşayan üreticiler, tüketiciler ve ayrıştırıcılar arasında bir
denge vardır. Kent ekosistemleri ise, tek bir türün, yani insan türünün, çevresindeki doğal ve
yarı doğal haldeki başka ekosistemlere bağımlı olarak yaşayabileceği şekilde
düzenlenmişlerdir. Bu açıdan bakınca kentler, yeryüzü üzerindeki en istikrarsız
ekosistemlerdir. Nitekim, kent ekosistemine olan girdi ve çıktıların yolu kapatılırsa, ya da
kentler savaşlarda olduğu gibi kuşatılırsa, tamamen dışarıdaki başka ekosistemlere bağımlı
olan bu ekosistemler, kısa zamanda çökecek ve düşecektir.
Şekil 4.Ekosistemi oluşturan parçaların etkinliğine bağlı olarak ortaya çıkan çeşitli
ekosistem tiplerine örnekler.
3.1.2. Ekosistemin Görevi Nedir?
Her sistem belirli bir görevi yerine getirir demiştik. Bir TV aletinin görevi, görüntüleri
yansıtmak; bir arabanın görevi insanları belirli uzaklıklara taşımak; bir solunum sisteminin
görevi vücuttaki hava alış-verişini sağlamak olduğuna göre, acaba bir ekosistemin görevi
nedir? Ekosistemin ana görevi, o sistemde doğal olarak yaşayan canlı türlerinin nesillerinin
sürdürülmesidir. Belirli bir ekosistemin içinde, o sistemin özelliklerine bağlı olarak, belirli
canlı türleri yaşar. Bu nedenle, Sibirya’da başka, Arabistan’da başka türler bulunur. Tuz
gölünde başka, Beyşehir gölünde başka canlı türleri vardır. Bir ekosistemin görevi, kendi
içindeki çeşitliliği devam ettirmek ve oradaki türlerin nesillerinin sürdürülmesini sağlamaktır.
Ancak, son 50 yılda insan nüfusunun büyük bir hızla artması ve teknolojinin hızla gelişmesi,
bir çok ekosistemin doğal yapısının hızla değişmesine yol açmıştır. Ekosistemin doğal canlı
ve cansız ögelerinin değişmesi ve bozulması (toprak erozyonu, bitki örtüsünün kaldırılması,
su kaynaklarının azalması, yok edilmesi vb.) ekosistemin görevini yerine getiremez hale
gelmesine yol açmıştır. Ekosistemin doğal dengesinin bozulması söz konusu ekosistemlerde
pek çok canlı türünün yok olmasına neden olmuş ve olmaktadır. Bir hesaba göre, yeryüzü
ekosisteminde günde 150 türün nesli tükenmektedir. Nesli tükenebilecek türler arasında ne
yazık ki insan türü de bulunmaktadır. İnsan türü zekasını, aletlerini ve teknolojisini olumlu
yönlerde kullanırsa, kendi neslinin tükenme süresini geciktirmede katkı sağlayabilir.
3.1. 3. Ekolojik Denge Nedir?
Ekosistemin parçaları (ister bir bitki türü, ister iklim, isterse toprak olsun) on binlerce ve
hatta milyonlarca yıllık bir zaman süreci içinde evrimleşerek ortaya çıkmışlardır. Uzun
zaman içindeki bu evrimleşmeye bağlı olarak canlı ve cansız parçalar arasında dengeli bir
düzen ve çok ince ayarlanmış bir uyum vardır. Her bir parça birbirleriyle, değişik derecelerde
ilişkilidir. Ekosistemin sağlıklı işlemesi için, sistem içinde her bir parçanın ayrı bir işlevi ve
görevi vardır. Parçalar bu görevlerini farklı zamanlarda ve farklı koşullarda yerine
getirebilirler. Ekosistemin parçalarından herhangi biri bozulursa veya o parça sistemden
çıkarılırsa, ekosistem verimli çalışamaz zamanla bozulur ve önceki görevini yapamaz hale
gelir.
Nijerya’daki bir bölgede, mısır tarlalarına zarar veriyor
diye gergedanları, sürek avı ile ortadan kaldırdılar. Bunun sonucunda birkaç yıl arka arkaya
tarlalarda bol mısır oldu. Ancak akarsu ve göllerde balık nesli birden bire tükendi. Neden?
Nijerya’da bir bölgede, ekosistemdeki gergedanların avlanarak sistemden çıkarılması
bölge halkına çok pahalıya mal oldu. Sonra, gergedanları tekrar geriye getirmek için
çok çaba harcadılar.
3.2. Tür Çeşitliliği
“Tür çeşitliliği”, biyoçeşitliliğin ikinci öğesidir . Türler, on bin, yüz bin hatta
milyonlarca yıllık bir evrimsel geçmişe bağlı olarak ortaya çıkarlar. Her türün kendi grubuna
ait genleri vardır. Türün bireyleri, bu genlerin kontrolü altında, belirli ortak dış özellikler, iç
özellikler ve davranış özellikleri sergilerler. Her tür, birçok iç ve dış özellikleriyle ve bazı
davranışlarıyla diğer türlerden ayrılır.
Örneğin, insan türünü (Homo sapiens), diğer türlerden
ayıran en önemli özellik, insanın gelişmiş beyin özellikleri ve buna paralel olarak düşünme ve
çözüm üretme yetenekleridir. Köpek türünü (Canis familiaris), kurt (Canis lupus) türünden
ayıran en belirgin özellik, köpeğin kendisini besleyen insana karşı daha dost ve sadık
davranışlarıdır.
Her türün kendine has, ortak bir gen havuzu vardır. Türler, sahip oldukları bu genetik
mirası, ancak kendi grubuna ait birey üyeleriyle, kuşaktan kuşağa aktaracak şekilde
paylaşırlar. Evrimsel köken olarak birbirlerine yakın türler arasında da, nadiren belirli ölçüde
gen alışverişi olabilir. Çünkü, iki farklı tür, evrimsel olarak birbirine ne kadar yakınsa, ortak
genleri o kadar fazla olur. Aynı şekilde iki birey, ne kadar yakın akraba ise, ortak genleri de o
kadar çoktur. Eğer iki birey, tek bir yumurtadan gelişmiş ikizler ise, taşıdıkları genlerin
benzerlik oranı yüzde yüzdür. Bu bakımdan tek yumurta ikizleri, kalıtsal olan bütün
özellikleri bakımından tıpatıp birbirlerine benzerler. Bireylerin ve türlerin birbirlerine olan
akrabalık dereceleri uzaklaştıkça, genetik benzerlikleri azalır. Genetik benzerlikleri azaldıkça
da, birçok özellikleri bakımından birbirlerinden farklı olurlar.
3.2.1. Yeryüzü Ekosisteminde Kaç Adet Tür Vardır?
Yeryüzü ekosistemi üzerinde yaşayan ve tanımı yapılabilmiş tür sayısı yaklaşık 1.6
milyon kadardır. Toplam tür sayısı kesin olarak bilinmemektedir. Bazı araştırıcılar tüm
yeryüzünde yaklaşık on milyon kadar, bazıları da yüz milyon kadar farklı canlı türü
bulunduğunu tahmin etmektedirler
Yeryüzündeki mevcut türler arasında tür sayısı bakımından en büyük grup böcekler, en
küçük grup da omurgalılar grubudur. Burada, dikkate değer bir konu şudur: Virüsler,
bakteriler ve böcekler, biyotik potansiyeli en yüksek olan gruplardır. Bir çok bakteri ve böcek
türü, bu özellikleriyle, çevredeki hızlı değişime paralel olarak, kuşaktan kuşağa hızlı uyum
esnekliği gösterebilmekte; böylece hızla evrimleşerek yeni ırklar ve türler oluşabilmektedir.
Pestisitlere her yıl yeni direnç göstererek ortaya çıkan bakteriler ve böcekler, evrimleşmenin,
kısa süre içinde görülebilen kanıtlarıdır.
Omurgalılar ise üreme potansiyeli en düşük olan türler arasındadır. Çevredeki ani
ekosistem ve habitat değişmelerine en duyarlı türler, omurgalı grubundaki türlerdir. Düşük
üreme potansiyeline paralel olarak uyum esneklikleri de düşük olduğundan, bugün nesli
tükenen türler arasında, omurgalılar ön sırada yer almaktadır. Balıklar, sürüngenler, kuşlar ve
memeliler, nesilleri gittikçe azalan bu grup içindedir. İnsan türü de, omurgalı türlerden biridir.
Yerküresi ekosistemi içinde bu kadar çok sayıda tür bulunmasını, belirli bir görevi olan
bir sistemde bu kadar çok sayıda parça bulunmasına benzetebiliriz.
Biyoçeşitlliğin ikinci ögesi olan tür çeşitlerinin yerküresi ekosistemindeki toplam
sayısı (1996 verilerine göre).
* Tür sayısı ve populasyon büyüklüğü gittikce azalan grup,
** Tür sayısı ve populasyon büyüklüğü gittikçe çoğalan grup
Kaynak: Turak, A. 1997 Bilim ve Teknik, 350(1). s:86
Sistem yaklaşımı içinde, aşağıda birkaç örneği verilen soruları sormakta ve her biri
üzerinde biraz düşünmekte yarar vardır.
· Ekosistem içindeki bu kadar çok sayıdaki türlerin her birinin adları, görevleri ve işlevleri
acaba nedir?
· Bu kadar çok çeşitteki parçaların her birinin yapıları ve özellikleri nedir? Bu parçalar
nasıl çalışmaktadır? Birbirleriyle ve çevreleriyle ne gibi ilişkileri bulunmaktadır?
· Adını, işlevini ve yapısını bilmediğimiz, ama milyonlarca yıldan beri sistemin içinde
görev yapan, üstelik hiç bir şekilde tekrar aynen yapılamayan bir parçayı, sistemden söküp
çıkarmanın, bu ekosistemde yaşamakta olan bize ve bizden sonraki kuşaklara maliyeti ne
olmaktadır? Bilimsel araştırmalarla, bu ve benzeri soruların cevapları bulundukça, biyolojik
çeşitliliğin faydaları daha çok açıklığa kavuşacaktır.
Canlı Grubu Tanımlanmış Tür
Sayısı
Tahmin Edilen Tür
Sayısı
Virüsler 5.000 500 bin
Bakteriler 4.000** 400 bin - 3 milyon**
Mantarlar 70.000 1 - 1.5 milyon
Protozoa 40.000 100 - 200 bin
Yosunlar 40.000 200 bin - 10 milyon
Kara Bitkileri 250.000 300 - 500 bin
Omurgalılar 45.000* 50 bin*
Yuvarlak Kurtlar 15.000 500 bin - 1 milyon
Yumuşakçalar 70.000 200 bin
Kabuklular 40.000 150 bin
Örümcek ve Akarlar 75.000 750 bin - 1 milyon
Böcekler 950.000** 8 - 100 milyon**
TOPLAM 1.604.000 12 - 18 milyon
3.1.3. Nesil Tükenmesi Nedir?
Türler değişmez değildir. Belirli koşullar olursa, çevredeki değişmelere paralel olarak
binlerce yıl gibi uzun zaman içinde, bir tür, “damla damla” biriken değişimlere uğrayabilir.
Genetik yapıdaki küçük mutasyonların katkısıyla oluşan bu “damla damla” değişimler
birikerek, binlerce yıl geçtikten sonra - birçok yeni özellikleriyle daha öncekinden farklı olanyeni
bir türün ortaya çıkmasına yol açabilir. Ancak, ekosistemin ve ekosistemdeki bazı
parçaların değişme hızı, türün değişme hızından daha büyük olursa, o zaman tür, yeni
ekosisteme uyum sağlayamaz. Daha önce yaşamakta olduğu ekosisteme benzer bir
ekosistem kalmamış ise, artık o türün nesli önce azalır, bozulur ve sonra da yok olup
gider.
Bu nedenle, geçmişteki milyonlarca yıl içinde, çeşitli jeolojik devirler boyunca pek çok
tür ortaya çıkmış, pek çok türün de nesli yok olup gitmiştir. Yeryüzünde hayatın başladığı
günden, bugüne kadar geçen zaman içinde, yaklaşık yüz milyon adet canlı türünün neslinin
tükendiği tahmin edilmektedir. Ünlü genetik bilimci G.G. Simpson’a göre, “Nesil tükenme
olayı genel bir olay, ama neslini devam ettirebilme ise istisnai bir durumdur”. Eldeki
mevcut kanıtlara dayanılarak ortaya konulan bu görüşler, nesil tükenme olayının doğal bir
olay olduğunu, bir türün neslinin er ya da geç tükenmesinin kaçınılmaz olduğunu
belirtmektedir. Öyleyse neden kaygı duyuyoruz?
Unutulmamalıdır ki yukarıdaki nesil tükenme olayları, doğal yollarla (zaman içinde
iklim değişmeleri, türler arası rekabet, büyük göktaşlarının dünya ile çarpışması vb.
yüzünden) olmuştur. Bu yolla, bir ekosistemdeki kazanç ve kayıplar eşit olmakta, nesli
tükenen türler ile yeni ortaya çıkan türler arasında bir denge sağlanabilmektedir. Oysa, insan
etmeni yüzünden ortaya çıkan nesil tükenmesi, doğal yolla olan nesil tükenmesinden çok
farklıdır. Son iki yüz yıllık zaman dilimi içinde nesli tükenen türlerin sayısının, insan türü
ortaya çıkmadan önceki son iki yüz milyon yıllık zaman diliminden kat kat fazla olduğu
tahmin edilmektedir. Buna hiç şaşmamak gerekir. Çünkü, insan türü doğada yeni bir girdi,
yeni bir etmendir. İnsanın, ayrı bir tür olarak sadece yüz bin yıllık bir evrimsel geçmişi vardır.
İnsan türü, diğer türlerden farklı olarak zekaya, alet yapma ve bu aletleri kullanabilme
yeteneklerine sahiptir. İnsan, önceleri zekası ve sopasıyla, daha sonra ateşi ve okuyla,
çağımızda da değişik makineleri ve kimyasallarıyla, biyoçeşitliliği yok eden önemli bir etken
olmuştur. İnsanın doğayı değiştirme hızı, canlı türlerinin kendilerini genetik olarak değiştirip
yeni çevreye uyum sağlayabilme hızından çok fazla olmuştur. Neticede, birçok canlı türünün
nesli tükenmiş, birçoğu da tükenme tehlikesiyle yüz yüze gelmiş bulunmaktadır. Yerküresi,
böyle amansız bir tür ile, daha önce hiç karşı karşıya gelmemiştir.
3.3. Gen Çeşitliliği
“Gen çeşitliliği”, biyoçeşitliliğin üçüncü öğesidir. Gen, kalıtsal maddedir; kısaca DNA
olarak yazılan deoksiribo-nükleik-asittir. Nispeten büyük, uzun, çift sarmal yapılı
moleküllerdir. DNA’nın yapısına giren daha küçük moleküllerin diziliş şekline bağlı olarak,
sonsuz yapı ve çeşitte gen olabilir. Genler, bir türün bireyleri arasında, üreme hücreleri
aracılığıyla nesilden nesile, değişmeden aktarılır.
DNA molekülleri, yani genler, virüs ve bakterilerden insana kadar, tüm canlılarda
bulunur. Her canlı türünün kendine özgü, birlerce çeşit geni vardır. Örneğin, hakkında en çok
12
bilgi sahibi olduğumuz bir tür olan insan türünde birbirinden farklı 80,000 kadar gen olduğu
tahmin edilmektedir.
Genler, türlerin kimliğini belirler. O nedenle, bir ateş böceğinin genlerinden sadece ateş
böceği, bir Uludağ göknarı ağacının genlerinden de sadece Uludağ göknarı bitkisi ortaya
çıkar. Her bireyin “alın yazısı”, aslında alnında değil, o bireyin taşıdığı genlerde yazılıdır.
Kendisini meydana getiren ilk zigot hücresinde hangi genler varsa, birey, o genlerde bulunan
bilgilerin kodlanmış şekliyle ortaya çıkar. Canlının yetiştiği çevre ise, o kodlanmış bilgileri
normal koşullarda değiştiremez, onlara ancak yön verebilir.
Her türün, diğer türlerden ayıran kendine özgü genleri olduğu gibi, bir tür içindeki her
bireyin de sadece kendine özgü bazı genleri ve gen dizilimleri vardır. Bu “kendine özgü”
genlere ve gen dizilimlerine dayanarak, bir türü başka bir türden, bir ırkı başka bir ırktan, bir
aileyi başka bir aileden, ve nihayet bir bireyi de başka bir bireyden kolayca ayırabilirsiniz. O
nedenle, gazetelerde, sık sık şu şekilde başlıklar görürsünüz: “Suç yerinde bulunan kuru kan
damlasına bakılarak, katil, DNA testleriyle teşhis edildi”. “Spermlerdeki DNA testi, tecavüz
zanlısının suçsuz olduğunu kanıtladı.”, “Evladından alınan dokular üzerinde yapılan DNA
testiyle, iskeletin, maktula ait olduğu ispatlandı” gibi.
3.3.1. Tür İçi Genetik Çeşitlilik Nedir?
Türü oluşturan bireylerin, aynı türe ait olmanın gereği olarak ortak genlere sahip
olmaları yanında, bazı özellikleri bakımından farklı genlere sahip olmaları, tür içi genetik
çeşitliliği oluşturur. Örneğin, amatör bir bahçıvan, aynı asma türü (Vitis vinifera = üzüm
bitkisi) içinde, erken meyve veren ırklar ya da bireyler yanında, geç meyve veren bireylerin
de olmasını arzu eder. Böylece, daha geniş bir zaman diliminde meyve elde etme şansına
sahip olur. Çünkü erken ya da geç meyve verme olayı, farklı genler tarafından kontrol
edilmektedir. Aynı şekilde buğday üreticisi, bir yörede soğuklara dayanıklı kışlık buğday
isterken, başka bir yörede de kuraklığa nispeten dayanıklı yazlık buğdayı tercih eder. Buna
benzer örnekler çoğaltılabilir. Tür içinde genetik çeşitliliğin olması, ya da türün genetik
tabanının geniş olması, o türün değişik koşullara uyum esnekliğini artırarak neslinin
sürmesine yardımcı olur. Türün genetik tabanı geniş olunca, örneğin belirli bir hastalıktan
bazı bireyler etkilenirken, diğer bazı bireyler bundan hiç etkilenmezler. Böylece, türün bazı
bireyleri elenip yok olsa bile, diğer bireyleri nesillerini sürdürmeye devam ederler.
Evcilleştirilme süreci geçirmiş bitki ve hayvan türlerinin tür içi genetik çeşitliliği kasten
azaltılmış, onların genetik tabanı belirli bir yöne doğru daraltılmıştır. Örneğin, ticari ölçekte
çalışan bir çiftçi, aynı anda olgunlaşan ve aynı büyüklükte olan domatesleri tercih edecek,
böylece onları aynı anda hasat edip pazara gönderecektir. Ticari üretim, üzüm, buğday,
karpuz için de tekdüzeliği arzu edecektir. Bu nedenle, kültüre alınmış bitki türlerinin genetik
tabanı bilinçli olarak daraltılmıştır. Bu daraltma işlemi sırasında, damızlık olarak, sadece
istenilen özellikleri gösteren bireyler seçilmiş; tersi özelliği gösteren bireyler elenip atılmıştır.
Elenip atılan bireylerde bulunan pek çok faydalı gen, bu arada yok olup gitmiştir. Bu
nedenle, evcil ırklar, hastalıklara karşı genellikle dayanıksız olurlar. Onları, bu hastalıklardan
korumak için, bu gün, onların yabani atalarına başvurulmaktadır. Hastalıklara dayanıklılığı
sağlayan bazı genler, yabani atalardan getirilip, değişik yollarla evcil akrabalarına
aktarılabilmektedir. Böylece, evcil türlerin gen havuzu zenginleştirilmekte, genetik tabanı
genişletilmekte, ve diğer istenilen özelliklerine ek olarak hastalıklara dayanıklılıkları da
sağlanmaktadır. İşte bu nedenle, yabani türler ve onların yayılma alanları korunmalı ve
sürdürülmelidir. Yabani canlı türleri, istenildiği zaman kendilerinden gidilip gen alınabilen
yedek gen deposu gibidir. Doğal ekosistemler barındırdıkları tür ve gen çeşitliliği ile birer
genetik kaynak deposu olarak hizmet etmektedir.
3.3.2. Gen Mühendisliği Nedir?
Bilim ve teknolojideki gelişmelerle, arzu edilen ya da “üstün” özellikleri kontrol eden
genler, artık bir canlı türünden sökülüp, bir yedek parça gibi, başka bir canlı türüne
takılabilmektedir. Örneğin, ateş böceği (Lampyris noctiluca) türü, ışık saçmaya yol açan
genlere ve karın altında ışık yayan bir organa sahiptir. Ateş böcekleri üzerindeki araştırmalar,
bu ışığın yayılış mekanizmasını açıklamıştır. Buradan hareketle, ateş yayılmasına yol açan
genler belirlenmiş; bu genler ateş böceği yumurtalarından izole edilerek, tütün bitkisinin bir
hücresine aktarılmıştır. Şimdi, laboratuarlarda, etrafına ışık yayan tütün bitkisi
yetiştirilebilmektedir. İlerdeki yıllarda, bu genleri çam türlerine de aktarıp, kendiliğinden
yanıp sönen Noel ağaçları yapılması düşünülmektedir .
Güney Amerika’da And Dağları’nda, Peru sınırları içinde küçük bir derede
Pseudoplearonectes americanus adı verilen endemik küçük bir balık türü yaşar. Bu balık
soğuklara çok dayanıklıdır. Kanındaki bir hormon, antifriz görevi yapmaktadır. Bu hormonu
üreten gen izole edilmiş ve patates bitkisine aktarılmıştır. Şimdi, And Dağları’nın yüksek ve
soğuk bölgelerindeki arazilerde soğuklara dayanıklı olan bu transgenik patatesler
yetiştirilmekte ve bu olay oradaki insanların aç kalmasını önlemektedir.
Gen mühendisliği yoluyla farklı türler arasında gen nakli yapılarak, yepyeni
özellikler gösteren transgenik türler elde edilmektedir.
Genetik mühendisliğine başka bir örnek, insülin hormonu üretimiyle ilgilidir. Bazı
insanlar, pankreastaki bir bozukluk nedeniyle yeteri düzeyde insülin üretememekte, bu
nedenle kandaki şeker düzeyi ayarlanamamakta ve bu kişiler şeker hastalığına
yakalanmaktadır. Bu çeşit hastalara, dışardan insülin verilmesi gerekir. Fakat, mevcut
tekniklerle bu hormonu elde etmek çok zor ve çok pahalıdır. Bu nedenle kolayca insülin
üretebilen bir kaynağa ihtiyaç vardır. İşte, Tilapia cinsine ait bir balık türü burada
imdadımıza yetişmektedir. Bu balık türü, diğer canlılardan farklı olarak iki pankreasa sahiptir.
Pankreaslardan biri, bir pankreasın yaptığı normal işlevleri yaparken, bir tanesi de sadece
insülin üretmektedir. Bu özelliği nedeniyle, Tilapia balığı üzerinde yoğun araştırmalar
yapılmakta ve bu canlıda insülin üretimini sağlayan genler izole edilmeye ve farelere
aktarılmaya çalışılmaktadır. En son amaç ise, bu faydalı geni ya da genleri insana aktararak
şeker hastalığına engel olmaktır.
Gen kaynaklarının kullanılması ile ilgili örnekler çoğaltılabilir. Kanser hastalığının
tedavisinde kullanılan taxol maddesi, Taxus brevifolia (porsuk) denilen ve Kuzey Amerika’da
yetişen bir bitkiden elde edilmektedir. Değişik hastalıkların tedavi edilebilmesi amacıyla,
bugün, binlerce bitki ve hayvan türünden çıkarılan on binlerce çeşit kimyasal madde üzerinde
araştırmalar sürdürülmektedir. ABD Ulusal Kanser Enstitüsü (NCI) bu konudaki öncü
kuruluşlardan biridir.
Görüldüğü gibi, yerküresinin herhangi bir köşesinde, ne olduğu ve nasıl yaşadığı
bilinmeyen bir canlı türü, başka hiç bir canlı türünde bulunmayan bazı özellikleriyle, çok
önemli bir genetik kaynak olmaktadır. Önümüzdeki yüzyılda, biyoteknoloji ve gen
mühendisliğindeki gelişmeler ilerledikçe, gen çeşitliliği, biyolojik çeşitliliğin önemli bir
parçası olmaya devam edecektir.
3.4. Ekolojik Olaylar (Proses) Çeşitliliği
Proses çeşitliliği, biyoçeşitliliğin işlevsel öğesidir. Proses çeşitliliği, yukarda adı geçen
ve yapısal özellikte olan üç çeşitliliğin evrimsel bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Prosesler,
ekosistemin canlı ve cansız ögelerini birbirine bağlayarak, biyolojik çeşitliliğin bileşenleri
arasındaki karşılıklı dengeyi ve düzeni sağlamaktadır.
Bir ekosistemde yaşayan canlıların hem kendi aralarında, hem de canlılar ile cansızlar
arasında, durmadan süregelen çeşitli etkileşimler vardır. Bu etkileşim ve ilişkilerden en çok
bilinenler avcı-av, parazitlik, simbiyozluk şeklinde olan ilişkilerdir. Ayrıca yuva yeri seçimi,
yuva materyali seçimi, üreme ortamı olarak kullanılmaları vb. bakımlardan canlılar ile cansız
çevre arasında sayısız ilişkiler bulunmaktadır. Bu ilişkiler, ekoloji dilinde “prosesler”, günlük
dilde “olaylar ve işlevler” olarak adlandırılır. Bu çeşit proseslerden en özelleşmiş ve ilginç
olan bir tanesi, Ithomia cinsine ait bir böcek türü (B) ile Eupatorium cinsine ait bir çiçekli
bitki türü (Ç) arasında, “birlikte evrim” sonucu ortaya çıkmıştır. B türünün erkek bireyleri,
üreme mevsiminde seks feromonlarını (türün kendi dişi böceklerini cezbeden bir
biyokimyasal madde) üretebilmek için Ç türünün çiçeklerindeki bal özü ile beslenmesi
gerekmektedir. Bal özündeki çok özel bir kimyasal madde, böceğin kendi vücudunda
hammadde olarak kullanılarak, o böcek türüne özgü seks feromonu üretilebilmektedir. Eğer,
Ç türü ortamdan yok olursa, B türünün erkekleri feromon üretemeyecek, bu yüzden dişi
bireyleri cezbedemeyecek, çiftleşme gerçekleşemeyecek; sonuç olarak da B türünün nesli bir
kuşak sonra tükenecektir. Bu örnekte de görüldüğü gibi, prosesler, ekosistemin canlı ve cansız
ögelerini birbirine bağlamakta; biyoçeşitliliğin değişik alt-bölümlerinin karşılıklı denge içinde
sürmesini sağlamaktadır. Böylece, proses çeşitliliği biyolojik çeşitliliğin kaçınılmaz bir
parçası olmaktadır.
Bir ekosistemde değişik çeşit ve boyutlarda proses çeşitliliği yoksa, o ekosistemde
sürekli ve istikrarlı bir biyolojik çeşitlilik sağlanamaz. Proses çeşitliliği, zaman ve zemine
göre en hızlı değişen işlevler demeti olarak biyolojik çeşitliliğin en karmaşık bir öğesidir.
Proses çeşitliğinin anlaşılıp tanımlanması, davranış bilimlerinden fiziki bilimlere kadar
değişen geniş bir bilimsel tabanda, disiplinler arası çalışmaları gerektirmektedir.
4. BİYOÇEŞİTLİLİK VE ZAMAN KAVRAMI
İnsanoğlunun biyolojik çeşitlilik konusundaki en büyük zaaf ve yanılgılarından birisi,
zaman boyutunu yeteri düzeyde dikkate almaması, alamamasıdır. Örneğin, bir çobanın zaman
boyutu, çoğu kez “bir gün” sonrası ile sınırlıdır. O, bütün planlarını, bir gün sonra
hayvanlarını nerede otlayacağı, onlardan sağdığı sütleri nasıl değerlendireceği, hayvanlarını
gece kurtlara karşı nasıl koruyacağı üzerinde yapar. Bir çiftçinin zaman boyutu “bir mevsim”
sonrası ile sınırlıdır. O, bütün planlarını, bir mevsim sonra tarlasından ne kadar ürün
kaldıracağı, sonra o tarlaya ne ekeceği, onları nasıl hasat edeceği üzerinde ayarlar. Bir memur,
bütün planlarını “bir aylık” süreye göre yapmaya alışmıştır. Bir politikacının zaman boyutu,
“dört veya beş yıllık” seçim dönemi ile sınırlıdır. Politikacı, bütün planlarını, dört yıl sonra
gelecek seçimleri yeniden nasıl kazanacağı hesabıyla yapar. Bir kent plancısı, kentin
planlarını 40 ya da 50 yıllık zaman dilimine göre yapar. Bir inşaat mühendisi, yaptığı eserin
cinsine göre (konut, köprü, baraj...), kendine 50, 100 ya da 200 yıllık zaman boyutu belirler.
Bir orman mühendisi, ormanda belirli bir ağaç türünü dikerken, bir “kesim yaşı” sonrasını
(40- 150 yıl) düşünür. Diğer meslekler için, benzer yönde zaman boyutları ortaya konulabilir.
Ancak, yukarda belirtilen ve farklı mesleklerin ileriye yönelik amaç sürecini kapsayan
zaman boyutlarından hepsi de, biyolojik çeşitliliğin amaçlarının gerektirdiği zaman boyutu
yanında çok çok kısa kalmaktadır. Çünkü, çevremizdeki biyolojik çeşitliliğin elemanları,
binlerce, on binlerce, yüz binlerce hatta milyonlarca yıllık bir zaman süreci içinde ortaya
çıkmışlardır. Yaşamaları gereken zaman süreci de yine on binlerce ya da yüz binlerce yıl ile
ölçülmelidir. Örneğin, 40 cm kalınlığında toprak, (oluşurken başka yere taşınmadığı
varsayılırsa) ancak 20 bin yılda ortaya çıkmaktadır. İnsan türü, iki ayağı üzerine kalkmaya,
alet yapmaya ve kullanmaya bundan bir milyon yıl kadar önce başlamıştır. Bugünkü insana
benzeyen ilk insan 70 bin yıl kadar önce ortaya çıkmıştır. Bugünkü evcil hayvanların yabani
atalarından ayrılarak bugünkü uysal ve verimli hale gelmeleri 8-10 bin yıl öncesine
dayanmaktadır. Çünkü insan türü, hayvanları evcilleştirmeye 8-10 bin yıl önce, bitkileri de
ekip biçmeye 7-8 bin yıl önce başlamıştır.
Odunsu çiçekli bitkiler ve böcekler, 50 milyon yıl önce ortaya çıkıp, birlikte
evrimleşmişlerdir. Çevremizdeki otsu çiçekli bitkilerin çoğu, son bir milyon yıl içinde ortaya
çıkıp, çeşitlenmişler, serpilmişlerdir... Bu liste, daha eski yıllara doğru uzatılabilir. Ancak, yüz
binlerce hatta milyonlarca yıllık bir geçmişten gelen bu türler ve onların yaşadığı
ekosistemler, gelecek yüz binlerce ve milyonlarca yıl boyunca devam etme hakkına sahiptir.
Bu konu, hem bilimsel, hem etik ve hem de dini açıdan onaylanan ve desteklenen bir olgudur.
Türler, yaşam ortamlarıyla (habitatlarıyla) birlikte evrimleşmişler; yaşam ortamlarıyla birlikte
nesillerini devam ettirme hakkına sahiptirler.
Son yıllarda gelişip yayılan çevre bilinci, insanoğluna, çevremizde canlılarla ilgili
olaylara, ağır ağır da olsa, binlerce yıllık zaman boyutuyla bakmayı öğretmektedir. Ne var ki,
hala pek çok insan, kendi doğduğu günü evrenin başlangıcı, kendi ömrünün sonunu da
kainatın sonu olarak görmekte; olaylara kısa bir zaman boyutu içinde bakmaktadır. Pek çok
insan, kendisini ve kendi yaptığı işi, “kendi dünyasının merkezi” olarak görmekte; tüm diğer
varlıklara, bu dar açılı merkezden bakmaktadır. Oysa jeolojik ve biyolojik gerçekler bunu
inkar etmektedir. Her insan, artık gittikçe küçülen Dünyamızda, uzayın derinliklerinden
yeryüzüne doğru bakarmış gibi, geniş ufuklu bir açıyla ve geniş bir zaman boyutuyla bakmak
zorundadır. Birçok canlı türünün neslinin hızla tükendiği bu yeni çağda, insanoğlu, geçmişini
ve geleceğini sadece bir “birey”, sadece bir “ulus” olarak değil, artık, bir “tür” bilinciyle
değerlendirmek, adımlarını ona göre atmak zorundadır.
Memeli hayvan türleri ile çiçekli bitkilerin atalarının yaygınlaşmaya başladığı 70
milyon yıldan beri, yeryüzünde muhteşem bir “biyolojik çeşitlilik oyunu” oynanmaktadır.
Yerküresi ekosistemi bu oyunun sahnesini, ekosistemdeki cansız varlıklar da sahnenin
dekorunu oluşturmaktadır. Sahnedeki her bir canlı türü de bu oyunda rol alan oyunculardır.
Her türün sahnede ayrı bir rolü ve ayrı bir etkinliği vardır. Geçmişteki milyonlarca yıl
boyunca oyunun pek çok perdesi açılıp kapanmıştır. Her perdede başka başka canlı türleri
başrolleri paylaşmışlardır. Öyle görülüyor ki, sadece son 7000 yıldan (yerleşik tarım
toplumuna geçişe denk düşen günlerden) beri, oyunun son perdesi oynanmaktadır. Örneğin,
150 milyon yıl önce başrollerde dinazorlar oynarken, bugün aynı rolü insan türü almıştır.
Dinazorların egemenliği 70 milyon yıl sürmüş, sonra da yok olup gitmişlerdi. Biz ise sadece
70 bin yıl önce ortaya çıktık. Yedi bin yıl önce çiftçiliğe başladık. Yedi yüzyıl önce
imparatorluk kurduk. Yetmiş yıl önce de endüstri çağına adım attık.Çevremizdeki
habitat ve ekosistem çeşitliliği bu hızla değişmeye devam ederse, acaba insan türü 70 ya da
700 veya 7000 yıl daha neslini sürdürebilecek mi?
Bu zaman dilimleri, jeolojik zaman dilimi ile karşılaştırılsa, ancak saniyelerle ifade
edilebilecek boyutlarda, çok çok küçük olan zaman dilimleridir. Örneğin, “hızlı çekim” ile 70
yıllık insan ömrü bir saniye içine sığdırılsaydı, yeryüzü ekosisteminde memelilerin ilk ataları
ortaya çıktığı zamandan beri oynanan “biyoçeşitlilik”oyunu, 277 saatten beri devam ediyor
olacaktı. Bu oyunda ilk insan (Homo sapiens), oyunun sahnesine sadece 16 dakika önce
girmiştir. Osmanlı Devleti on saniye önce kurulmuş, sanayi devrimi yarım saniye kadar önce
başlamıştır. İki yüz yetmiş yedi saat önce başlayıp yarım saniye öncesine kadar çevresi ile
uyumlu ve barış içinde süregelen muhteşem oyun, son yarım saniye içinde, insan türünün
oynadığı hırçın ve kural dışı rol ile, biyoçeşitlilik aleyhine, hızla ilerlemektedir. Sahnenin
tabanı oyulmuş; oradan “toprak ana” ayağımızın altından akıp gitmektedir. Sahnenin çatısı
delinmiş, oradan “kutsal sema” tepemizin üstünden radyasyon yaymaktadır. İnsan türü,
biyoçeşitlilik oyununda son bir saniyede oynadığı bu hırçın rol ile, 277 saatten beri doğal akışı
içinde süregelen bu muhteşem oyunun bundan sonraki seyrini birdenbire ve tamamen
değiştirmektedir. Ne yazık ki, oyunu değiştirmede etkin rol alan bir çok insan, “hızlı çekimi”
ve onun “saniyelerini” görememekte, algılayamamaktadır. Bu gidişle oyun, sahnenin çökmesi
ile bitecek; ve bu yüzden birçok güzel rol oynanamayacak, birçok güzel oyuncu
oynayamayacaktır. İnsan türü, aklını ve aletlerini biyoçeşitlilik oyununu bozmak için değil,
oyunun bozulan sahnelerini düzeltmek ve bozulan sistemi daha düzenli sürdürebilmek için
kullanmak zorundadır.
5. TÜRKİYE’DE BİYOÇEŞİTLİLİĞE KISA BAKIŞ
Türkiye palmiye kaplı sahillerinden buzul kaplı dağlarına, derin vadi tabanlarından yüce
dağ doruklarına, verimli alüviyal ovalarından kıraç ve kayalık yamaçlarına kadar değişen
çeşitli ekosistemleri içine almaktadır. Bu arazi mozaiğinde yaşayan ve çoğu endemik olan
binlerce bitki ve hayvan türü, bu türlerin farklı ırkları, farklı gen havuzları ve farklı evrimsel
birimleri bulunmaktadır. Bunlara paralel olarak, ülkemizde, değişik türlerin nitelik ve nicelik
bakımından farklı karışımlarıyla oluşan çok çeşitli canlı birliği tipleri ve habitat mozaikleri
yer almaktadır. Bunlardan başka, canlı birliğinin üyeleri olan türlerin, birbirleri ve cansız
çevreleri arasında pek çeşitli biyolojik olaylar ve etkileşimler dizini, ekolojik işlevler,
milyonlarca yıldan beri, değişik boyutları ve etkinlikleriyle sürüp gelmektedir. Bütün bunlar
bir araya gelince, Türkiye’de, aynı derecede muhteşem boyutlu zengin bir biyolojik çeşitlilik
ortaya çıkmaktadır.
Anadolu kendi başına
Kültüre alınmış pek çok bitki türü ile, evcilleştirilmiş pek çok hayvan türünün yabani
ataları Türkiye’de doğal olarak yetişmektedir. Bu bakımdan Türkiye, Dünyadaki sekiz büyük
gen merkezinden biri olarak bilinir. Türkiye’de yaklaşık 3000 tanesi endemik olan 9000’den
fazla bitki türü, tahminen 192 içsu balık türü, 18 amfibi türü, 83 sürüngen türü, en az 426 kuş
türü ve 120 memeli hayvan türü bulunmaktadır. Bu sayılara omurgasızlar dahil edilmemiştir.
Hep birlikte Türkiye ekonomisinin temel çarkları olan tıp, eczacılık, tarım, ormancılık,
hayvancılık, balıkçılık ve turizm, temel hammadde kaynağı olarak bu doğal kaynaklarımıza
ve bu biyolojik çeşitliliğe bağımlıdır.
Ekonomiye olan doğrudan katkıları yanında, biyolojik çeşitlilik, çevrenin sağlıklı
olmasını sağlayan bu ekolojik hizmetlerin bazıları şunlardır: Doğadaki oksijen ve
karbondioksit döngüsünün ve besin zincirinin devamlılığının sağlanması, böcek ve zararlı
hayvanların biyolojik kontrolü, bitki çiçeklerinin tozlaşması ve meyve tutması, su ve toprak
korunması, su ve mineral döngüsünün sağlanması, doğal geri dönüşüm ve atıkların ayrışması
gibi pek çok ekolojik hizmetleri de yerine getirmektedir.
Bu kadar çok çeşitlilikteki genetik kaynaklar, türler, ekosistemler ve bunlar arasındaki
karmaşık olaylar dizini, biyolojik çeşitliliği oluşturmaktadır. Bunların her biri ülkemizin
refahı, dengeli ve sürekli kalkınması için, vazgeçilemez değeri olan canlı doğal
kaynaklarımızdır.
Bütün bu üstün değerlerine ve yararlarına rağmen, bu canlı doğal kaynaklarımız ve
zengin biyolojik çeşitliliğimiz, bu topraklarda doğup gelişen değişik uygarlıkların da olumsuz
etkisiyle son bir dakika kırk saniyeden beri (pardon, son 7000 yıldan beri) talihsiz bir sürecin
kıskacına girmiş bulunmaktadır. Bu sürece kısaca BAY süreci diyebiliriz: BAY süreci içinde
Türkiye’nin biyoçeşitliliği önce Bozulma, sonra Azalma, en sonunda da Yok olma olayları
ile karşı karşıya bulunmaktadır. BAY sürecinin başlıca nedenleri arasında toprak erozyonu,
hızlı insan-nüfus-artışı ve (yaklaşık % 2,5) düzensiz ve savurgan kaynak kullanma
alışkanlıklarımız bulunmaktadır. Doğal kaynaklarımızın ve biyoçeşitliliğin bu hovardaca
kullanımı, bu talihsiz gidiş, zaman geçirilmeden ve hızla durdurulmalıdır.
6. SONUÇ
Biyoçeşitlilik, geçmişteki milyonlarca yıllık gelişmenin kolektif bir ürünü olarak ortaya
çıkmıştır. Kaybolan türler ve genetik kaynaklar, zaman ve mekan içinde aynen tekrar ortaya
çıkarılamamaktadır. Bir yöre veya bölgedeki biyoçeşitlilik, kendine has özellikleri
bozulmadan, sürdürülebilir kalkınma ve sürdürülebilir yaşama ilkelerine uygun olarak
korunmalı, araştırılmalı, akılcı bir şekilde işletilmeli ve kullanılmalıdır. Küresel düzeyde
ekosistem, canlı türleri tarafından ortaya konulan muhteşem Biyoçeşitlilik oyunu için büyük
bir sahnedir. Bu sahnenin parçaları, oyunun perdeleri, oyuncuların isimleri ve rolleri henüz
tam olarak bilinmemektedir. Üstelik, biyoçeşitlilik amaçlarına ulaşabilmek için sadece türleri
tanımlamış olmak yeterli değildir. Biyoçeşitliliğin amaçlarına tam olarak ulaşabilmek için, bir
ekosistemin genetik, tür, ekosistem çeşitliliğine ek olarak, işlevsel çeşitliliğinin de araştırılıp
açıklanması gerekmektedir.
İnsanoğlunun doğayı değiştirme hızı, canlı türlerinin kendilerini genetik olarak
değiştirip değişen doğaya uyum sağlayabilme hızından çok çok fazla olmuş ve olmaktadır.
Sonuç olarak, birçok canlı türünün nesli tükenmiş, birçoğu da tükenme tehlikesiyle yüzyüze
gelmiş bulunmaktadır. Yerküresi, böyle amansız bir tür ile, daha önce hiç karşı karşıya
gelmemiştir. Her insan, artık gittikçe küçülen Dünyamızda, uzayın derinliklerinden yeryüzüne
doğru bakarmış gibi, geniş ufuklu bir açıyla ve geniş bir zaman boyutuyla bakmak zorundadır.
Birçok canlı türünün neslinin hızla tükendiği bu yeni çağda, insanoğlu, geçmişini ve
geleceğini sadece bir birey olarak, sadece bir ulus olarak değil, artık, bir tür bilinciyle
değerlendirmek, adımlarını ona göre atmak zorundadır.
Prof.Dr Kani IŞIK
TEMA
BENZER KONULAR
BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK NEDİR ?
BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK , ÖNEMİ VE KORUNMASI
Devamı İçin Tıklayınız...>>
.jpg)
